Overheid schond grondrechten met geheim onderzoek naar moslims
De rechtbank zet vandaag een streep door een heimelijke onderzoeksmethode die verschillende gemeenten toepasten naar aanleiding van het radicaliseringsbeleid van de Nederlandse overheid. Gefinancierd door de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) werden moslimgemeenschappen door een privaat bedrijf onderzocht, terwijl de onderzoekers zichzelf niet als zodanig kenbaar maakten. De rechtbank Midden-Nederland oordeelt vandaag dat deze werkwijze in strijd is met fundamentele grondrechten en daarom niet meer mag worden toegepast.
De zaak was aangespannen door moskee Taubah tegen de gemeente Veenendaal, één van de gemeenten die deze onderzoeken uitvoerde.
Wat ging er aan vooraf?
In 2016 startte de NCTV een programma om in het geheim informatie te verzamelen over moslimgemeenschappen in Nederlandse gemeenten. Voor de uitvoering van de onderzoeken werd het private onderzoeksbureau NTA ingeschakeld. De gemeente Veenendaal gaf de opdracht aan NTA om de lokale islamitische gemeenschap heimelijk te onderzoeken. Ook een tiental andere gemeenten liet door NTA onderzoek uitvoeren. Deze heimelijke onderzoeken kwamen eind 2021 aan het licht door publicaties van NRC.
Dit leidde tot grote verontwaardiging. Ook in Veenendaal richtte het onderzoek zich uitsluitend op de moslimgemeenschap. In Veenendaal vroeg de lokale moskee Taubah om excuses en transparantie. Toen deze uitbleven, stapte de moskee naar de rechter.
Oordeel van de rechtbank
De rechtbank stelt dat de gemeente door middel van het heimelijk onderzoek feitelijk binnen het besloten domein van de moskee is getreden. De rechtbank oordeelt dat Taubah hierdoor als stichting onderwerp is geweest van het NTA-onderzoek. Aan Taubah komt daarom een beroep toe op artikel 8 EVRM. Omdat er geen hoor en wederhoor is toegepast, er heimelijk personen binnen de gemeenschap van Taubah zijn geïnterviewd, en de gemeente geen toezicht heeft gehouden op het onderzoek, is er ook sprake van een inbreuk op artikel 8 EVRM.
De conclusie van de rechtbank is dat de gemeente niet heeft gehandeld volgens de wet. Er was namelijk geen wettelijke grondslag voor het onderzoek en de beslissing is niet genomen door een daartoe bevoegd orgaan. Alleen al om deze reden is sprake van een niet-toegestane inmenging in de zin van artikel 8 van het EVRM. Dat is onrechtmatig tegenover Taubah én haar gemeenschap.
Bilal Riani, de bestuurder van moskee Taubah is blij met de uitspraak: “Ondanks herhaalde ontkenning door de gemeente, heeft de rechter nu eindelijk vastgesteld dat er wel degelijk sprake was van onrechtmatig handelen. Dat is een belangrijke erkenning voor ons.”
Waarom is de uitspraak relevant?
Deze uitspraak trekt een duidelijke grens voor de overheid wanneer zij informatie over burgers wil verzamelen. Hoewel de overheid bevoegd kán zijn om onderzoek te doen, moet dat altijd binnen de wet. De rechtbank zegt hierover: “Dat gemeentes de taak hebben de openbare orde en veiligheid te bewaken, staat niet ter discussie. Maar: voor de uitoefening van bevoegdheden op basis daarvan is wel een wettelijke bevoegdheid vereist. Het alternatief is in een democratische samenleving onwenselijk en ondenkbaar, want dat zou betekenen dat de Staat (in de ruimste zin van het woord) naar willekeur in de rechten van haar onderdanen zou kunnen treden.”
Anders geformuleerd: de overheid mag niet zomaar haar eigen burgers bespioneren. Het heimelijk verzamelen van informatie schendt de persoonlijke levenssfeer, zeker als dit binnen de besloten setting van een moskee gebeurt. Zulk onderzoek kan énkel als er een stevige wettelijke bevoegdheid is. En die heeft de gemeente niet.
De uitspraak is daarmee niet alleen van belang voor moskee Taubah en de andere onderzochte moskeeën, maar voor de hele samenleving: niemand mag in de toekomst nog op deze wijze door de overheid onderzocht worden.
Overwinning
Voor moskee Taubah is de uitspraak een belangrijke overwinning. Het heimelijke onderzoek heeft namelijk een grote impact gehad op de moskee en haar gemeenschap. Bilal Riani: “De moskee is een heilige plek. Dat deze plek in het geheim is onderzocht heeft gezorgd voor een gevoel van onveiligheid én voor veel wantrouwen richting de gemeente. Dit heeft ons diep geraakt. Onze vertrouwensrelatie met de gemeente is door het onderzoek ernstig beschadigd.”
Abdelsadek Maas, voorzitter van moskeekoepel SIORH voegt hier aan toe: “Deze uitspraak is in het belang van de bredere moslimgemeenschap. Moslims worden steeds vaker met wantrouwen bekeken. Gelukkig staat nu vast dat zo’n geheim onderzoek niet rechtmatig is. Want ook in de toekomst mogen zulke onderzoeken nooit meer plaatsvinden.”
De uitspraak van de rechtbank staat niet op zichzelf. In februari 2025 oordeelde de rechtbank Den Haag al dat de gemeente Delft het geheime onderzoek aan de moskee moest verstrekken omdat het voldoende aannemelijk is dat er grondrechten zijn geschonden. In februari 2025 schreef de ombudsman Metropool Amsterdam een ontluisterend rapport over een vergelijkbaar onderzoek in de gemeente Almere. Recent concludeerde ook de Autoriteit Persoonsgegevens dat soortgelijke onderzoeken in opdracht van het ministerie van SZW “illegaal en discriminerend” waren.
De volledige uitspraak van de rechtbank is te raadplegen via de volgende link.
Klik hier voor meer informatie over deze zaak.
