Wapenexport uit Nederland

Nederland is nummer 11 op de lijst van grote wapenexporteurs. Er wordt jaarlijks voor ongeveer 1 miljard aan wapenexportvergunningen afgegeven, waarvan een gedeelte voor levering aan conflictgebieden of landen met een problematische mensenrechtensituatie. Zo is er in het verleden onder andere geleverd aan Saoedi-Arabië, Bahrein en Pakistan.

Uitvoer van wapens mag alleen plaatsvinden met een speciale exportvergunning van de overheid. Deze vergunning wordt verleend door de minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking (BHOS) en de minister van Buitenlandse Zaken (BZ). Het Europees Gemeenschappelijk Standpunt over wapenexport en het VN Wapenhandelsverdrag spelen een belangrijke rol bij de beoordeling van vergunningsaanvragen. Volgens deze internationale regels moet rekening gehouden worden met conflictsituaties en mensenrechtenschendingen in het land van bestemming.

Wapenexport van Nederland naar Egypte

Eén van de landen waar Nederland anno 2021 wapens naar exporteert, is Egypte. In Egypte vinden ernstige mensenrechtenschendingen plaats, zoals executies van gevangenen, hardhandige onderdrukking van protesten en vervolging van mensenrechtenverdedigers. Ook voert het Egyptische regime omvangrijke militaire operaties uit tegen de eigen burgerbevolking in de Noord-Sinaï. Egypte is een militaire dictatuur, en de krijgsmacht speelt een belangrijke rol bij de mensenrechtenschendingen.

De Nederlandse regering erkent de ernst van de mensenrechtensituatie in Egypte, maar meent dat de Egyptische marine daar niet bij betrokken is. Daarom verleent de minister wél exportvergunningen ten behoeve van de Egyptische marine. Volgens het NJCM, PAX en Stop Wapenhandel mag er echter helemaal geen wapenexport naar Egypte plaatsvinden. Samen met het PILP hebben zij meerdere juridische procedures gevoerd over wapenexport naar Egypte.

Aanvechten wapenexport naar Egypte: kort geding

>>>> Belangrijke documenten: Uitspraak hoger beroep | Pleitnota hoger beroep | Dagvaarding  |  Pleitnota  | Expert Statement  | Brief aan minister

In juli 2020 werd de Tweede Kamer geïnformeerd over de afgifte van een vergunning voor de export van militair materiaal naar Egypte ter waarde van 114 miljoen euro. Dat is ongeveer 10% van de totale jaarlijkse Nederlandse wapenexport. Ook in 2021 werden nog enkele andere vergunningen voor Egypte verleend.

Volgens PAX, Stop Wapenhandel en het NJCM is wapenexport naar Egypte in strijd met de op Nederland rustende internationale verplichtingen voor wapenexportcontrole en daarom onrechtmatig. De onderdrukking van Egyptische bevolking en de schendingen van mensenrechten en internationaal humanitair recht spelen daarbij een belangrijke rol. Volgens de NGO’s geldt dit ook voor de Egyptische marine.

PAX, Stop Wapenhandel en het NJCM stuurden in juni 2021 een brief naar de minister van BZ waarin zij hun zorgen uitten over wapenexport naar Egypte. Nadat overleg op het ministerie niet resulteerde in aanpassing van het beleid, zijn de organisaties samen met het PILP-NJCM en mr. Linda Ravestijn naar de civiele rechter gestapt (lees hier ons persbericht). Zo hopen zij de wapenexporten een halt toe te roepen. In de rechtszaak vragen zij aan de rechter om, gelet op de huidige mensenrechtensituatie in Egypte, de Staat te verbieden om export naar dit land toe te staan.

Zodra militaire goederen de Nederlandse landsgrenzen over zijn gegaan, heeft Nederland er geen rechtsmacht (controle) meer over. Er is dus haast bij een uitspraak van de rechter over de rechtmatigheid van wapenexport naar Egypte. Het PILP voert daarom samen met de NGO’s een kort geding (een spoedprocedure). De dagvaarding van het kort geding is hier lezen. Om deze procedure kracht bij te zetten heeft Andrew Feinstein een ‘expert statement‘ geschreven over wapenexport.

Op 23 november 2021 heeft de rechtbank geoordeeld dat de vorderingen van de partijen moeten worden afgewezen. De rechtbank herkent de ernst van de mensenrechtensitautie in Egypte, maar dat leidt volgens de rechtbank niet tot de conclusie dat de wapenexportvergunningen niet hadden mogen worden verleend. De uitspraak is hier te lezen. Lees ons persbericht over de uitspraak hier. Op 20 december 2021 is het PILP namens PAX, Stop Wapenhandel en het NJCM in hoger beroep gegaan tegen de uitspraak van de rechtbank. Lees de pleitnota in hoger beroep hier.

Eerder vocht het PILP-NJCM met PAX, Stop Wapenhandel en het NJCM al een keer een vergunning voor wapenexport naar Egypte aan bij de bestuursrechter. Toen werden de organisaties niet-ontvankelijk verklaard (zie hieronder). Studenten van de Amsterdam Law Clinics verrichtten daarna onderzoek voor het PILP-NJCM naar de mogelijkheden om wapenexport bij de civiele rechter aan te vechten.

Aanvechten wapenexport naar Egypte: bestuursrechter

>>>> Belangrijke documenten: Hoger Beroepschrift  |  Pleitnota Hoger Beroep  |  Beroepschrift tweede zaak

In 2015 begon het PILP, samen met het NJCM en vredesorganisaties PAX en Stop Wapenhandel, een procedure bij de bestuursrechter over wapenexport. Deze procedure ging over een vergunning voor de export van militair materieel voor de Egyptische marine ter waarde van meer dan 34 miljoen euro.

Volgens de organisaties had de vergunning niet verleend mogen worden omdat de regering niet of onvoldoende naar de mensenrechten had gekeken en de vergunning onvoldoende rekening hield met betrokkenheid van Egypte bij de oorlog in Jemen. Daarom dienden de drie organisaties bezwaar in tegen de beslissing tot verlening van de wapenexportvergunning, en deden zij een verzoek tot intrekking van de exportvergunning. De zaak kwam vervolgens terecht bij de rechtbank Noord-Holland.

Op 25 augustus 2016 besloot de rechtbank dat de belangenorganisaties een vergunning niet kunnen aanvechten bij de bestuursrechter, omdat zij volgens de Douanewet van de EU niet ‘rechtstreeks en individueel geraakt worden’ door de levering. Volgens de rechtbank heeft de regering bij de invoering van de EU-regels in 2014 de Nederlandse wet (de Algemene wet bestuursrecht) buiten werking gesteld. Waar belangenorganisaties voorheen wel toegang tot het recht hadden, kunnen nu alleen wapenbedrijven zelf een vergunning aanvechten bij de bestuursrechter.

PAX, Stop Wapenhandel, NJCM zijn samen met het PILP in hoger beroep gegaan tegen de uitspraak van de rechtbank Noord-Holland. Lees ook ons hoger beroepschrift en pleitnota. De zitting over het hoger beroep was op 1 december 2016. Hier vernamen wij dat de oorspronkelijke beslissing was verlopen en dat een tweede beslissing (de verlengingsbeslissing) over de nog te leveren wapens was genomen op 21 september 2016. Tegen deze tweede beslissing hebben we bezwaar gemaakt op 23 december 2016.

Op 30 januari 2017 besliste het Gerechtshof Amsterdam dat de NGO’s geen belang meer hadden bij de procedure tegen de wapenexportvergunning. De vergunning voor de wapenexport was één jaar geldig en die termijn was inmiddels verlopen. Lees hierover ons nieuwsbericht.

Op 15 februari 2017 hebben we daarom beroep aangetekend tegen de beslissing op bezwaar in de tweede zaak, over de verlengingsbeslissing van de wapenexport naar Egypte. Het gerechtshof heeft het tweede hoger beroep van het PILP, PAX en Stop Wapenhandel helaas ongegrond verklaard.

De NGO’s zijn volgens het Hof niet ontvankelijk bij de bestuursrechter en daarmee is het hoger beroep ongegrond. De NGO’s zijn niet tevreden met deze uitspraak, maar zijn er wel blij mee dat er nu eindelijk duidelijkheid is: wil je als belangenorganisatie een wapenexportvergunning aanvechten, dan moet je bij de civiele rechter zijn. Dat hebben we in 2021 dan ook gedaan.

Gebrek aan transparantie: Wob-verzoeken

>>>> Belangrijke documenten: Bezwaarschrift  |  Beroepschrift

De openbaarheid van overheidsinformatie is van groot belang voor het goed functioneren van onze democratische rechtsstaat. Bij een controversieel onderwerp als wapenexport, waarbij mensenrechten in het geding zijn, is transparantie des te belangrijker. NGO’s, zoals het PILP en onze bondgenoten, vervullen hierbij volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens de rol van public watchdog.

Naar aanleiding van de afgifte van een vergunning voor wapenexport naar Egypte in juli 2020 (zie hierboven) diende het PILP een verzoek om informatie in op grond van de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). Dit verzoek werd afgewezen, omdat de gevraagde informatie onder het beroepsgeheim van de Douane zou vallen. Het PILP kreeg geen enkel document in te zien. Wanneer de minister weigert om enige inzage te geven in de besluitvorming over wapenexport, kunnen NGO’s hun controlerende rol niet goed vervullen.

Het PILP diende bezwaar in tegen de afwijzing van het Wob-verzoek. Omdat ook met de beslissing op bezwaar geen enkel document openbaar gemaakt werd, heeft het PILP beroep ingesteld bij de rechtbank. Lees hier ons persbericht over het bezwaar en het persbericht over het beroep.

Uitspraak Rechtbank Amsterdam

>>>>Belangrijke documenten: Uitspraak

Op 6 oktober 2022 heeft de Rechtbank Amsterdam uitspraak gedaan nadat het PILP beroep instelde bij de rechtbank. De rechtbank bepaald dat een deel van de gevraagde documenten openbaar gemaakt moet worden. De openbaarmaking van deze documenten mocht niet op grond van de geheimhoudingsplicht, noch op grond van andere gronden, geweigerd worden.