Systeem Risico Indicatie (SyRI)

 

‘Als de informatie die de politie, de Belastingdienst, de bureaus voor sociale zekerheid, de gezondheidszorg en andere instanties hebben verzameld, in één bestand zou worden bijeengebracht, zou de vrijheid van het individu ernstig in gevaar komen. Het dossier met privé-informatie is het embleem van de totalitaire staat.’

– Baron Browne-Wilkinson, voormalig vice-voorzitter van het Engelse Hooggerechtshof, 1991

SyRI is een risicoprofileringssysteem, gebruikt door de Nederlandse overheid, dat grote hoeveelheden persoonsgegevens van burgers koppelde en analyseerde. Bijvoorbeeld gegevens over identiteit, arbeid, roerende en onroerende goederen, onderwijs, pensioen, onderneming, inkomen en vermogen, pensioen en schulden. En daarmee hield de lijst nog niet op. SyRI, een instrument dat gebaseerd was op artikel 64 en artikel 65 van de Wet SUWI, werd ingezet voor het voorkomen en bestrijden van misbruik van sociale zekerheidsvoorzieningen, het voorkomen en bestrijden van belasting- en premiefraude en het niet naleven van arbeidswetten.

Het profileren van burgers door SyRI leidde tot risicomeldingen: zogenaamde “verwonderadressen” met een verhoogd risico op fraude. Deze mensen werden in een register opgenomen en konden vervolgens worden onderworpen aan strafrechtelijke en bestuurlijke onderzoeken en sancties. Elke inwoner van Nederland was voor de overheid door SyRI ‘bij voorbaat verdacht’.

De procedure tegen SyRI

Een coalitie van maatschappelijke organisaties en auteurs Tommy Wieringa en Maxim Februari begonnen in 2014, onder coördinatie van het PILP-NJCM, een strategische procedure over SyRI tegen de Nederlandse Staat. Met deze rechtszaak wilden zij SyRI een halt toe roepen. De manier waarop de overheid met SyRI grote hoeveelheden data inzette tegen haar burgers was ongekend, ondemocratisch en kende ernstige mensenrechtelijke bezwaren. De Raad van State en de Autoriteit Persoonsgegevens adviseerden over de wet dan ook negatief met betrekking tot de grote hoeveelheden persoonsgegevens die gebruikt mochten worden en de grote inbreuk op het privéleven door SyRI. Volgens de coalitie schaadde SyRI het vertrouwen van de burger in de overheid en had de werkwijze een remmend effect op de bereidheid van burgers om open te communiceren met de overheid. Daarmee vormde SyRI een fundamentele bedreiging voor het functioneren van de rechtsstaat. Volgens de coalitie viel het systeem niet te verbeteren door extra waarborgen in te bouwen of betere algoritmes te gebruiken.

Op 5 februari 2020 deed de rechtbank Den Haag uitspraak over SyRI; SyRI was in strijd met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Nationaal en internationaal was er veel aandacht voor deze uitspraak, die werd ontvangen als een ‘landslide victory’ voor de bescherming van het privéleven van burgers ontvangen.

Volgens de rechtbank maakte SyRI een onevenredig grote inbreuk op het privéleven van burgers. Dat gold niet alleen voor mensen die door SyRI als verhoogd risico werden aangemerkt, maar voor iedereen waarvan de gegevens door SyRI werden geanalyseerd. Volgens de rechtbank was SyRI niet transparant en daarom niet controleerbaar. De inbreuk op het privéleven was voor burgers niet te voorzien en zij konden zich er niet tegen verweren. De rechtbank noemde daarnaast het reële risico van discriminatie en stigmatisering van burgers, op grond van sociaal-economische status en mogelijke migratieachtergrond, in zogenaamde “probleemwijken”, waar SyRI al is ingezet. De inzet van SyRI gaat volgens de rechtbank gepaard met een risico op vooroordelen, maar dit risico valt niet te controleren. Op grond van deze overwegingen heeft de rechtbank SyRI onverbindend verklaart en daarmee kon SyRI niet meer worden toegepast.

Kort na de uitspraak liet de staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid weten het systeem niet langer te zullen gebruiken. Ook deelde de staatssecretaris mee dat de Staat  niet in hoger beroep zal gaan tegen de uitspraak. Daarbij is volgens de staatssecretaris mede van belang dat SyRI onvoldoende efficiënt en effectief was in fraudebestrijding en niet van meerwaarde was voor de partijen die ermee werken.

Daarmee is SyRI definitief een halt toegeroepen. En dat is dankzij strategisch procederen gelukt.

Strategische procederen

De rechtszaak tegen de Nederlandse Staat werd aangespannen door een coalitie van maatschappelijke organisaties, bestaand uit het Platform Bescherming Burgerrechten, het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten (NJCM), vakbond FNV, Privacy First, Stichting KDVP, de Landelijke Cliëntenraad en auteurs Tommy Wieringa en Maxim Februari. Het PILP-NJCM heeft de rechtszaak gecoördineerd. De zaak werd behartigd door advocaten Anton Ekker van Ekker Advocatuur en Douwe Linders van SOLV.

Een deel van de eisers met de advocaten

Het doel van de procedure was tweeledig: het stoppen van SyRI, en het aanwakkeren van het maatschappelijk debat over systemen als SyRI en risicoprofilering van onschuldige burgers. Gekoppeld aan de strategische procedure werd daarom vanuit het Platform Bescherming Burgerrechten de campagne Bij Voorbaat Verdacht gevoerd. Ook dit tweede doel is succesvol behaald.

Hoewel de aanname van de wet die SyRI mogelijk maakte in 2014 vrij geruisloos was verlopen, zwol de discussie over de rechtmatigheid van het systeem aan na aankondiging van de rechtszaak. De inzet van SyRI in twee wijken in Rotterdam-Zuid leidde begin 2019 tot protest onder de inwoners en discussie in de gemeenteraad. Niet veel later trok burgemeester Aboutaleb de stekker uit het onderzoek; de gemeente en het ministerie werden het niet eens over de wettelijke grondslag. In juni 2019 onthulde de Volkskrant dat SyRI sinds haar invoering nog niet één fraudeur had opgespoord. In oktober 2019 schreef VN-rapporteur voor extreme armoede en mensenrechten Philip Alston in een kritische amicus curiae (een brief als ‘vriend van de rechter’) aan de rechtbank grondige twijfels te hebben bij de rechtmatigheid van SyRI. De rechtszaak tegen SyRI was volgens hem van internationaal belang voor het gebruik van digitale technologieën in een verzorgingsstaat en de gevolgen hiervan voor de rechten van de meest kwetsbare burgers. De betrokkenheid van de VN-rapporteur was veel in het nieuws, bijvoorbeeld bij Nieuwsuur. Eind november 2019 won SyRI de Expertprijs van de Big Brother Awards.

Meer lezen?

In september 2023 publiceerde het Digital Freedom Fund een essay series over digitale rechten. Onze collega Nawal Mustafa schreef hiervoor een artikel over onder andere de SyRI zaak.

Merel Hendrickx van PILP-NJCM en Tijmen Wisman van Platform Bescherming Burgerrechten schreven samen een blog voor de website van het Digital Freedom Fund. Het Digital Freedom Fund steunde de SyRI-procedure en schreef hierover een casenote.

De Correspondent heeft een mooi artikel gepubliceerd over het opzetten van deze strategische procedure achter de schermen.

De New York Times besteedde aandacht aan SyRI in een rapportage over de inzet van algoritmes door overheden in Europa en de Verenigde Staten.

Op de dag van de uitspraak barstte de bom. Er was bijna geen nationaal medium dat niet over de uitspraak berichtte en het was internationaal nieuws. Een selectie: Guardian, Privacy International, NOS, de Correspondent, Volkskrant, NRC, Trouw en Telegraaf.

Maxim Februari en Tommy Wieringa schoven aan bij de talkshow Beau en voerden een goede discussie over SyRI, privacy en het belang van mensenrechten.

De NRC publiceerde de dag voor de rechtszaak twee pagina’s over SyRI; ‘Willen we dat de Staat zo met haar burgers omgaat?’ en ‘Er heerste een sfeer van hard harder hardst’. En een dag later over de zitting. Net als, onder andere de Trouw, RTL Nieuws en FD.

Schrijver Tommy Wieringa waarschuwde voor SyRI in zijn Kousbroeklezing: ‘Het Systeem Risico Indicatie bedient zich van volksvijandige software. Zijn controle is permanent. De overheid en de terrorist hebben hun mensbeeld gemeen: er zijn geen onschuldigen.’ Ook schreef Wieringa in 2019 een column over SyRI.

De Volkskrant schreef in 2014: ‘Burger wordt straks doorgelicht zoals het profiel van een crimineel wordt opgesteld’.